Rútshellir er af mörgum talin elstu manngerðu hýbýli á landinu. Allir sem eiga leið um Fjöllin ættu að gefa sér tíma og skoða þessar merku minjar.
Sögur um búsetu í hellinum ná allt aftur til Rúts á Hrútafelli en þær eiga tæplega við rök að styðjast þó að sagan hljómi vel og auðvelt væri að ímynda sér atburði hennar þegar maður stendur inni í hellinum við þann stað sem Rútur átti að hafa legið.
Ýmsir hafa í gegnum tíðina rannsakað hellinn. Hans er getið í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá árinu 1714. Hans er einnig getið í Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar frá 1756 og í fornleifaskýrslu Ólafs Pálssonar prests í Eyvindarhólum frá 1818. Árið 1936 gerðu nasistar, sem þá voru við stjórnvölin í Þýskalandi, út leiðangur til að rannsaka hofrústir á Íslandi. Voru þetta menn frá Ahnenerbe sem var vísindaarmur SS-sveita nasista. Þeir skoðuðu hellinn mjög nákvæmlega.
Fyrir framan hellirinn er fjárhús frá fyrri hluta síðustu aldar en áður en það var byggt var hellirinn lokaður við hellismunnann með grjóthleðslu og timburþili. Gengið er inn eftir fjárhúsunum og þá er komið inn í aðalhellinn. Hann er rúmlega 15 metra langur og um það bil 2,5 metra hár að jafnaði. Mest breidd á aðalhellinum er um 5 metrar. Inni í aðalhellinum eru ýmis merki um verk manna; þar má finna í gólfi holur sem benda til að þar hefi verið tréstoðir og á hellisveggjum eru berghöld og bitaför víða.
Eins og áður segir þá liggur stúka þvert á aðalhellinn. Tvö op eru úr aðalhellinum yfir í stúkuna. Annað er notað til að ganga úr aðalhellinum yfir í stúkuna en hitt er í lofti aðalhellisins og nær upp á svefnsillu Rúts þar sem þrælar hans lögðu til hans með spjótum.
Stúkan er ekki síður merkileg en aðalhellirinn. Mest lofthæð í stúkunni er 3,5 metrar, mest breidd er á fjórða metra og lengdin er um 5 metrar. Innst í henni er svo sylla í um 1,5 metra hæð frá gólfi. Sylla þessi er sögð hafa verið svefnstaður Rúts. Hún er mjög rúmgóð, á annan metra á breidd og um þrír metrar á lengd. Eins og áður segir er af syllunni gat niður í aðalhellinn. Þarna er að finna mjög merkar minjar um eldsmíði. En í gólfi stúkunnar er nóstokkur sem var notaður til að snöggkæla járn sem verið var að hamra. Þar er líka aflþró þar sem eldsmiðurinn sat með með fætur sína ofan í og svo er þar steðjastæði þar sem steðjinn lá í. Við enda stúkunnar er svo breitt op út úr henni en ekki mjög hátt. Þar er í hleðsla.
Mynd og texti: www.eyjafjoll.is